روش های جمع آوری اطلاعات
یکی از اصلی تر ین بخش های هر کار پژوهشی را جمع آو ری اطلاعات تشکیل می دهد. چنانچه این کار به شکل منظم وصحیح صورت پذیرد کار تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری از داده ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد. برای جمع آوری اطلاعات در کارهای پژوهشی چهار روش عمده را مورد استفاده قرار می دهند.
گردآوری داده ها
پیش از گردآوری داده ها باید طرح مشخص برای اینکاردر نظر گرفت. پاسخ به سوالات زیر می تواند راهگشا باشد.
داده های مربوط چه چیزی گردآوری می شود ؟
چرا داده ها گردآوری می شود ؟
داده ها چگونه گردآوری می شود ؟
داده ها در چه زمانی گردآوری می شود ؟
داده ها را چه کسانی گردآوری می کنند ؟
گردآوری داده ها به چه مواد و ابزاری نیاز دارد ؟
داده ها چگونه توصیف و تفسیر می شوند ؟
چه مقدار هزینه برای گردآوری داده ها و تفسیر آنها لازم است ؟
داده ها چگونه گزارش می شوند ؟
منبع یا منابع تأمین هزینه کیست ؟
پردازش و تفسیر داده ها
oپس از آن که داده ها گردآوری شد ، باید آنها را پردازش و تفسیر نمود
oکنترل کیفیت داده ها
oتفکیک داده ها
oپردازش داده ها
کنترل کیفیت داده ها
داده ها به دقت جمع آوری و ثبت شود
داده های گردآوری شده را بازبینی کنیم
خطاهای احتمالی را اصلاح کنیم
اگر تعدادی از پرسش ها بدون پاسخ مانده است باید تکمیل شود
اگر پاسخ سئوال ها با یکدیگر همخوانی ندارند میبایست علت روشن شده و پرسشنامه اصلاح گردد
تفکیک داده ها
تفکیک داده ها کار پردازش را ساده تر می سازد ، مثلاً داده ها از گروه های مختلف جمع آوری شده اند ، کودکان و بزرگسالان ، زنان و مردان ، شهری و روستایی ، کارکنان رسمی و غیر رسمی و …
بهتر است ابتدا پرسشنامه های مربوط به هر گروه یا جمعیت را جدا کنیم
پردازش داده ها
از دو روش دستی و رایانه ای می توان استفاده کرد
از روش دستی پردازش برای تعداد کم پرسشنامه میتوان استفاده کرد
روش چوب خطی رایج ترین روش پردازش دستی است
چوب خط زدن شامل شمارش تعداد دفعات نتیجه مشاهده شده است که در فرم های گزارش موجود باشد
اصلی ترین روش ها برای جمع آوری داده ها به شرح زیر است:
استفاده از اطلاعات و مدارک موجود
در برخی تحقیقات اطلاعاتی که باید بعنوان داده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند از پیش آماده هستند. بدین صورت که محقق بدنبال اطلاعات جدید نیست بلکه می تواند نسبت به جمع آوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شده اند و در پرونده های ( درمانگاهی بیمارستانی ثبت احوال، دانشجویی ،دانش آموزی و مراجعین به مراکز مختلف شهرداری ها و… ) موجود است اقدام کند.
مزایا: به واسطه موجود بودن اطلاعات ارزان است. در وقت صرفه جویی می شود. مهمترین مزیت آن امکان ارزیابی روند موضوع مورد بررسی در گذشته است که در مطالعات گذشته نگر بسیار حائز اهمیت است.
معایب: ناقص بودن و دردسترس نبودن اطلاعات از اشکالات عمده این روش است. گاهی ملاحظات اخلاقی مانع از دستیابی به اطلاعات مورد نظر می باشد. قدیمی و کهنه بودن اطلاعات هم ممکن است در برخی موارد مطرح باشد.
مشاهده
از روش های جمع آوری اطلاعات است که در آن رفتار مشخصات موجودات زنده اشیا و پدیده ها با استفاده از ویژگی های گوناگون آنها ملاحظه و ثبت می گردد. منظور از مشاهده ثبت دقیق تمام جوانب بروز حادثه ویژه یا رفتار و گفتار فرد یا افراد از راه حواس و یا سایر راه های ادراکی ( کمک گرفتن از ابزار خاص ) می باشد.
مشاهده منظم در تحقیق ضروری است بنابراین مشاهده باید:
به هدف تحقیق مربوط باشد
برنامه و نحوه عمل آن از قبل مشخص و تنیم شده باشد
به طور دقیق و منظم ثبت شود
میزان اعتبار و صحت انجام آن قابل سنجش و بررسی باشد
مشاهده به دو صورت مشارکتی و غیر مشارکتی انجام می شود. که در مشاهده مشارکتی شخص مشاهده کننده در موضوع مشاهده شرکت دارد و در همان جلب مشاهده صورت می گیرد.
در مشاهده غیر مشارکتی مشاهده گر پدیده مورد مشاهده را بدون آنکه خود دخالتی در آن داشته باشد ملاحظه می کند که این روش خود به دو صورت انجام می شود. در روش اول مشاهده گر پدیده ها را به صورت آشکار ثبت می کند و در نوع دوم مشاهده گر به صورت مخفیانه مو راد مورد مشاهده را ملاحظه و به ثبت آن می پردازد.
مشاهده ممکن است در هنگام تهیه طرح اولیه تحقیق نیز صورت پذیرد که بدان مشاهده مقدماتی گفته می شود مشاهده ممکن است منبع اصلی جمع آو ری اطلاعات باشد و گاهی نیز برای تکمیل یا اصلاح اطلاعاتی که از روش های دیگر بدست آمده است استفاده شود. مشاهده ممکن است در مورد اشیا صورت بگیرد .
مزايا: امکان بررسی جزئیات موضوع وجود دارد. می توان صحت اطلاعات جمع آوری شده را با وسائل دیگر آزمایش کرد .برای جمع آوری اطلاعات زمینه ای مناسب است. در زمان کوتاه اطلاعات زیادی بدست می آید و اعتبار علمی اطلاعات بالاست.
معايب: حضور مشاهده گر می تواند بر روند فعالیت مورد مشاهده تاثیر گذار باشد. تمایلات شخصی مشاهده گر و میزان توانائی او در مشاهده و ثبت دقیق فعالیت مورد مشاهده ممکن است تاثیر گذار باشد. عوامل محیطی بر نوع و روش گرد آوری اطلاعات موثر است. استاندارد کردن و طبقه بندی اطلاعات مشکل است ( بویژه در ثبت رفتار انسانی ) .مشکلات اخلاقی در مشاهده اعمال شخصی وجود دارد. برای نمونه های زیاد وقت گیر و پر هزینه است.
مصاحبه
مصاحبه یکی از روش های جمع آوری اطلاعات است که در آن به صورت حضوری یاغیر حضوری از افراد یا گروهی ار آنان پرسش می شود. نکته مهم آن است که سوالات مصاحبه از پیش اندیشیده شده و تعیین شده است. آنچه مصاحبه را به صورت های مختلف طبقه بندی می کند میزان انعطاف پذیری آن و یا نحوه اجرای آن است. مصاحبه را یکی ازروشهايي دانسته اند که امکان دریافت پاسخ در آن بیش از روش های دیگر است، زیرا در هنگام مصاحبه امکان تحریک آزمودنی برای دادن پاسخ وجود دارد و نیز می توان در صورت ابهام با توضیح موضوع راروشن ساخت.
مهمترین انواع مصاحبه به شرح زیر عنوان شده اند:
مصاحبه انعطاف پذیر یا آزاد : در این نوع چارچوب وحدود پرسش برای مصاحبه گر مشخص است ولی زمان و توالی پرسش به سلیقه مصاحبه گر بستکی دارد. دراین حالت رفتار آزمودنی طبیعی تر است و اطلاعات واقعی تری بدست می آید. مصاحبه گر می تواند سوالات اضافی نیز طرح کند. ا ین روش برای تحقیق هائی با مقیاس کوچک ، مطالعات کیفی و یا مصاحبه با اشخاص و گروههائی که اطلاعات اصلی از آنها بدست می آید ، مناسب است. هدف در این گونه مصاحبه ها جمع آوری اطلاعات عمیق و کیفی است.
مصاحبه با انعطاف پذیری متوسط یا منظم : در این نوع مصاحبه ، مصاحبه گر از پرسشنامه ای با پرسش های مشخص و با توالی ثابت استفاده می کند ، اما معمولا پرسش ها به صورت باز هستند. تلاش می شود شرایط برای همه یکنواخت نگه داشته شود.هدف در این جا جمع آوری اطلاعات کمی و سطحی است.
مصاحبه با انعطاف ناپذیریا پرسشنامه همراه با مصاحبه : مصاحبه گر از پرسش نامه ای با پرسش های مشخص و با توالی استاندارد استفاده می کند. پاسخها ثابت و از قبل پیش بینی و طیقه بندی شده اند و معمولا پرسش ها به صورت بسته هستند. این روش در مطالعات بزرگ و زمانی که پژوهشگر از تنوع پاسخ ها اطلاع دارد بکار می رود.
نکات مهم در موردانجام مصاحبه
تکلم با زبان شخص مصاحبه شونده
آشنائی مصاحبه گر با اهداف و روش طبقه بندی و ارزش گذاری پاسخها
دخالت ندادن تمایلات شخصی مصاحبه گر
ایجاد شرایط یکسان برای همه
کسب اجاره درهنگام استفاذه از دستگاه ضبط صدا
جلب اعتماد مصاحبه شونده
رعایت مقام وموقعیت اجتماعی افراد
بیان توضیحات کافی قبل از شروع مصاحبه
ارائه آموزش به مصاحبه گران پیش از انجام مصاحبه
مزایای مصاحبه
قابلیت استفاده برای کم یا بی سوادان و کودکان و بیماران
امکان روشن کردن مفهوم سوالات
در مقایسه با مشاهده بدست آمدن درصد بیشتری از پاسخ ها
معایب مصاحبه
وقت گیر و پرهزینه
در مقایسه با روش مشاهده ثبت وقایع ناقص تر است
طبقه بندی وتجزیه و تحلیل اطلاعات درهنگامی که سوالات باز هستند مشکل است
تورش مصاحبه گر و دخالت دادن نظرات شخصی
پرسشنامه
پرسشنامه شامل دسته ای از پرسش هاست که برطبق اصول خاصی تدوین گردیده است و به صورت کتبی یه افراد ارائه می شود و پاسخگو بر اساس تشخیص را خود جواب ها رادر آن می نویسد. هدف از ارائه پرسشنامه کسب اطلاعات معین در مورد موضوعی مشخص است. بزرگ بودن گروه یا جامعه مورد مطالعه یکی از دلایل مهم برای استفاده از پرسش نامه است چه امکان مطالعه نمونه های بزرگ را فراهم می آورد. کیفیت تنظیم پرسشنامه دربدست آمدن اطلاعات صحیح و درست و قابل تعمیم بسیار با اهمیت است.
بر اساس نحوه اجرای پرسش نامه و نیز نوع سوالات پرسشنامه می توان آنرا به دستجات متفاوت تقسیم نمود.
طبقه بندی بر اساس ماهیت پرسشنامه:
پرسشنامه باز:در این نوع پرسشنامه با سوالات باز روبرو هستیم.در اینجا پاسخگو می تواند بدون محدودیت هرپاسخی را که مد نظرش باشد در مورد آن پرسش بنویسد و یا در آن زمینه توضیح دهد. در اینگونه سوالات ، اطلاعات دقیق تر، کامل تر و دارای ارزش بیشتر هستند ولی طبقه بندی و نتیجه گیری از آنها مشکل تر و له تجربه زیاد نیازمند است.
پرسشنامه بسته: پرسش های بسته در این نوع پرسشنامه ارائه می شود.برای هر پرسش تعدادی گزینه و پاسخ انتخاب شده است که فرد پاسخ دهنده باید یکی از آنها رابه عنوان پاسخ بگزیند.هریک از پاسخ ها به گونه ای تنظیم شده است که در عین منطقی بودن برای آن سوال از پاسخ مربوط به دیگر سوالات مجزاست. در اینجا پاسخ ها را می توان به سرعت نوشت و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی پاسخ ها نیز ساده تر است اما اطلاعات به دقت و کاملی پرسش نامه باز نیست.
طبقه بندی بر اساس نحوه اجرا
پرسشنامه همراه با مصاحبه :این پرسشنامه همان مصاحبه انعطاف ناپذیر است که به صورت حضوری پرسش ها از افراد پرسیده می شود و پاسخ ها را پرسشگر در برگه پرسشنامه وارد می کند.
پرسشنامه خود ايفا: پرسشنامه در اختیار فرد یا گروه قرار می گیرد و فرد به تنهائی و یا به صورت گروهی یه پرسش ا پاسخ می دهند .
پرسشنامه پستي: پرسشنامه برای افراد از طریق پست ارسال می شود . فرد پس از تکمیل آنرا برای محقق عودت می دهد
پرسشنامه الکترونيک: در این نوع از پرسشنامه که به تازگی موارد استفاده از آن گسترش یافته است ، محقق با استفاده از شبکه های اطلاع رسانی و اینترنت ، اقدام به ارسال پرسشنامه الکترونیک برای افراد می کند و افراد پاسخ ها را در همان پرسشنامه وارد و با پست الکترونیک برای محقق باز می گردانند.در برخی موارد ممکن است افراد نسخه ای از پرسشنامه را چاپ کرده بعد از پاسخگوئی به شکل پستی باز گردانند.
نکات مهم در طراحی پرسشنامه
داشتن یک مقدمه رسا ، جذاب و واضح در ابتدای پرسشنامه
وجود پرسش های قابل فهم و خالی از ابهام
خودداری از پرسش های طولانی و وقت گیر و دوپهلو
خودداری از واژه ها و لغات نامانوس و نامفهوم
طراحی پرسشنامه زیباودوراز کلمات زشت و زننده و تا جای ممکن دوستانه
محدود بودن پرسش های زمینه ای
قرار دادن پرسش های حساس و مهم در پایان پرسش نامه
هر سوال فقط به یک موضوع اختصاص داشته باشد
استفاده از پرسش های باز و بسته به همراه هم
قرار دادن تمام پاسخ های ممکن برای پرسش های بسته
مزایای پرسشنامه
عدم نیاز به شحص مصاحبه کننده ، بنابراین عدم تاثیر وجود چنین شخصی
ساده و ارزان
سادگی طبقه بندی و تجزیه و تحلیل
دقت یشتر پاسخ ها بواسطه محرمانه ماندن افراد
امکان تنجام مطالعات بزرگ
یکسان بودن شرایطردر زمان تکمیل
معایب پرسشنامه
عدم قابلیت استفاده برای بی سوادان
درک نکردن مفهوم سوال
امکان ارائه تصویر کاذب توسط فرد از خود
کاهش درصد پاسخ های رسیده در پرسشنامه پستی
در هنگام نوشتن پرسشنامه باید دقت نمود تا ابتدا از پرسش های زمینه ای استفاده گردد و سپس به پرسش هائی که در زمینه موضوع طراحی شده اند ، رسید.